پیش نیازهای تفکر سیستمی: تفکر واگرا

مقدمه

در نوشتارهای گذشته به تعریف تفکر سیستمی و بیان ضرورت های آن پرداختیم. اما چطور می توانیم تفکر سیستمی را در خودمان ایجاد و یا تقویت کنیم؟

ابتدا لازم است به سراغ پیش نیازهای تفکر سیستمی برویم. در این نوشتار به معرفی یکی از پیش نیازهای تفکر سیستمی می پردازیم: تفکر واگرا

تفکر واگرا چیست؟

در میان واژگان مرتبط با تفکر، یک مفهوم ساده که تقریبا همه ما آنرا شنیده ایم، عبارت «تفکر واگرا» است. تفکر واگرا در مقابل تفکر همگرا مطرح می شود. معنی تفکر واگرا خیلی ساده است، یعنی ذهن را به صورت واگرا راه بیاندازیم.

تفکر واگرا چطور ایجاد می شود؟

همانطور که میدانید، عمل تفکر با سوال آغاز می شود. سوال، تفکر را ایجاد می کند و تفکر، شناخت را ایجاد می کند. این شناخت اگر با دو سطح بینش و احساس همراه بشود به عمل منجر خواهد شد.

شناخت می تواند احساس و نگاه انسان را تغییر دهد. البته برخی اوقات شناخت نمی تواند این کار را انجام دهد و آن هم یک علت دارد:

شناختی که از تفکر آغاز نشود، در طول مسیر دچار افت نگرشی می شود. تفکر از سوال آغاز می شود. بنابراین برای اینکه تفکر واگرا داشته باشید باید سوال های متفاوتی مطرح کنید.

به عنوان مثال، شما می توانید بپرسید: «چه راهی وجود دارد؟» و یا اینکه می توانید سوالتان را اینگونه مطرح کنید: «چه راه هایی وجود دارد؟ چه شاخص هایی وجود دارد؟ چه معیارهایی وجود دارد؟ چه روش هایی برای انتخاب این راه ها وجود دارد؟»

سوال اول ذهن شما را به یک پاسخ محدود می کند در حالی که سوال دوم ذهن شما را برای پیدا کردن راه حل های متعدد برنامه ریزی می کند.

هر زمان که ما با یک مسئله جدید مواجه می شویم، می توانیم با پرسیدن سوالاتی همگرا مانند سوال «چکار کنم؟»، فکر خودمان را به بن بست برسانیم و خودمان را به یک راه حل محدود کنیم. یا اینکه می توانیم به ذهنمان اجازه دهیم راه حل های متعدد را بررسی کند. بارش مغزی یعنی همین!

بارش مغزی و تفکر واگرا

بارش مغزی یعنی پیدا کردن راه حل های متعدد. اما منطق ما در برابر بارش مغزی مقاومت می کند. متاسفانه ما نمی توانیم به راحتی جلسات بارش مغزی پر باری داشته باشیم. چرا که ما به عنوان افراد متفکر و فیلسوف و … به خودمان اجازه نمی دهیم گزاره هایی را بیان کنیم که حتی یک بچه ابتدایی هم میداند غلط است.

در حالی که برای داشتن تفکر واگرا باید به این ایده ها و گزاره های غلط و گاها خنده دار هم اجازه ظهور بدهید. به همین دلیل یکی از قوانین جلسات بارش مغزی این است که ایده های هرچند اشتباه را بیان کنید تا ذهن به بارش خودش ادامه بدهد.

چکار کنیم طلبه ها با نشاط شوند؟!

تصور کنید در یک حوزه یا یک مدرسه یک جلسه توفان فکری برای کشف راهکارهای افزایش نشاط طلاب برگزار شده است.گفتیم که برای داشتن تفکر واگرا در یک جلسه توفان فکری هرگز نباید به منطق یا قابل اجرا بودن آن ایده هایی که مطرح می کنید فکر کنید.

مثلا ممکن است در این جلسه توفان فکری، راهکارهایی از این قبیل ارائه شوند: هر روز ناهار مجانی دادن به دانش آموزان، نمره مفت دادن به دانش آموزان، امتحان نگرفتن و …

بارش فکری یعنی هیچ کس به ایده افراد دیگر انتقاد نکند و همه افراد بدون ترس ایده هایشان را بیان کنند. در این صورت خروجی این جلسه ممکن است 50 ایده باشد که تنها 5 مورد آنها قابل اجرا باشد.

هیچ اشکالی ندارد! همین 5 ایده حاصل از بارش فکری از 5 ایده ای که بدون بارش فکری و به کمک تفکر منطقی به دست می آمد خیلی کارآمدتر خواهد بود.

تست، قاتل تفکر واگرا

تفکر واگرا زمانی ایجاد می شود که ما اجازه دهیم ایده های متعدد پدیدار شوند. با توجه به این تعریف، سوال های تستی قاتلین تفکر واگرا هستند. چرا که در سوالات تستی شما باید از بین 4 گزینه یک مورد را انتخاب کنید. این دست امتحانات، بر پایه تفکر همگرا هستند و در مقابل تفکر واگرا قرار می گیرند.